Γιατί συρρικνώνεται η μεγαλύτερη εσωτερική θάλασσα στον κόσμο; Η Κασπία Θάλασσα υποχωρεί με ανησυχητικούς ρυθμούς, μετατρέποντας ακτές σε ξηρά και απειλώντας οικοσυστήματα, αλιεία και τοπικές κοινότητες.
Το κάποτε καταφύγιο για φλαμίνγκο, για οξύρρυγχους και χιλιάδες φώκιες, έχει μετατραπεί σε μια θάλασσα όπου τα νερά της υποχωρούν γρήγορα μετατρέπουν τη βόρεια ακτή της Κασπίας Θάλασσας σε άγονες εκτάσεις ξηρής άμμου.
Σε ορισμένα σημεία δε, η θάλασσα έχει υποχωρήσει περισσότερο από 50 χιλιόμετρα. Οι υγρότοποι γίνονται έρημοι, τα αλιευτικά λιμάνια μένουν άνυδρα και οι πετρελαϊκές εταιρείες εκβαθύνουν όλο και μεγαλύτερα κανάλια για να φτάσουν στις υπεράκτιες εγκαταστάσεις τους.
Η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε αυτή τη δραματική παρακμή της μεγαλύτερης εσώκλειστης ηπειρωτικής θάλασσας στον κόσμο. Ευρισκόμενη στα σύνορα μεταξύ Ευρώπης και Κεντρικής Ασίας, η Κασπία Θάλασσα περιβάλλεται από το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν, το Καζακστάν, τη Ρωσία και το Τουρκμενιστάν και είναι ζωτικής σημασίας για περίπου 15 εκατομμύρια ανθρώπους.
Η Κασπία Θάλασσα αποτελεί κόμβο για την αλιεία, τη ναυτιλία και την παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου, και έχει αυξανόμενη γεωπολιτική σημασία, καθώς βρίσκεται εκεί που συναντώνται τα συμφέροντα των παγκόσμιων υπερδυνάμεων.
Καθώς η θάλασσα γίνεται όλο και πιο ρηχή, οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν την κρίσιμη πρόκληση της διατήρησης των βιομηχανιών και των μέσων διαβίωσης, προστατεύοντας παράλληλα τα μοναδικά οικοσυστήματα που τα συντηρούν.
Επισκέπτομαι την Κασπία εδώ και περισσότερα από 20 χρόνια, συνεργαζόμενος με τοπικούς ερευνητές για να μελετήσω τη μοναδική και απειλούμενη φώκια της Κασπίας και να υποστηρίξω τη διατήρησή της.
Τη δεκαετία του 2000, η βορειοανατολική γωνία της θάλασσας ήταν ένα μωσαϊκό από καλαμιώνες, λασπώδεις εκτάσεις και ρηχά κανάλια που έσφυζαν από ζωή, παρέχοντας ενδιαιτήματα για την αναπαραγωγή ψαριών, αποδημητικών πτηνών και δεκάδων χιλιάδων φώκιων που συγκεντρώνονταν εκεί για να πτερώσουν την άνοιξη.
Τώρα, αυτά τα απομακρυσμένα άγρια μέρη που επισκεφτήκαμε για να πιάσουμε φώκιες για μελέτες δορυφορικής παρακολούθησης είναι ξηρά, που μετατρέπονται σε έρημο καθώς η θάλασσα υποχωρεί, και η ίδια ιστορία εξελίσσεται και για άλλους υγροτόπους γύρω από τη θάλασσα.
Αυτή η εμπειρία είναι παράλληλη με αυτή των παράκτιων κοινοτήτων, οι οποίες χρόνο με το χρόνο βλέπουν το νερό να υποχωρεί από τις πόλεις τους και τα αλιευτικά λιμάνια, αφήνοντας τις υποδομές ανενεργές σε πρόσφατα ξεραμένες εκτάσεις, και τους ανθρώπους να φοβούνται για το μέλλον.
Μια θάλασσα σε υποχώρηση
Η στάθμη της Κασπίας Θάλασσας πάντα παρουσίαζε διακυμάνσεις, αλλά η κλίμακα της πρόσφατης αλλαγής είναι πρωτοφανής. Από τις αρχές του τρέχοντος αιώνα, η στάθμη του νερού μειώνεται κατά περίπου 6 εκατοστά ετησίως, με μειώσεις έως και 30 εκατοστά ετησίως από το 2020. Τον Ιούλιο του 2025, Ρώσοι επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι η θάλασσα είχε πέσει κάτω από το προηγούμενο ελάχιστο επίπεδο που είχε καταγραφεί κατά την εποχή των μετρήσεων με όργανα.
Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι διακυμάνσεις οφείλονταν σε έναν συνδυασμό φυσικών παραγόντων και της ανθρώπινης εκτροπής του νερού για χρήση στη γεωργία και τη βιομηχανία, αλλά τώρα η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι η κύρια αιτία της παρακμής.
Μπορεί να φαίνεται αδιανόητο ότι ένα υδάτινο σώμα τόσο μεγάλο όσο η Κασπία θα μπορούσε να διατρέχει κίνδυνο, αλλά στο θερμότερο κλίμα ο ρυθμός εισόδου νερού στη θάλασσα από τα ποτάμια και τις βροχοπτώσεις μειώνεται και τώρα ξεπερνιέται από την αυξημένη εξάτμιση από την επιφάνεια της θάλασσας.
Ακόμα κι αν η υπερθέρμανση του πλανήτη περιοριστεί στον στόχο των 2°C της συμφωνίας του Παρισιού, η στάθμη του νερού προβλέπεται να μειωθεί έως και δέκα μέτρα σε σύγκριση με την ακτογραμμή του 2010. Με την τρέχουσα παγκόσμια πορεία των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, η μείωση θα μπορούσε να φτάσει τα 18 μέτρα, που είναι περίπου το ύψος ενός εξαώροφου κτιρίου.
Επειδή η βόρεια Κασπία είναι ρηχή – μεγάλο μέρος της έχει βάθος μόνο περίπου πέντε μέτρα – μικρές μειώσεις βάθους σημαίνουν τεράστιες απώλειες περιοχής. Σε πρόσφατη έρευνα, οι συνάδελφοί μου και εγώ δείξαμε ότι ακόμη και μια αισιόδοξη μείωση δέκα μέτρων θα αποκάλυπτε 112.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα βυθού – μια περιοχή μεγαλύτερη από την Ισλανδία.
Τι διακυβεύεται
Οι οικολογικές συνέπειες θα ήταν δραματικές. Τέσσερις από τους δέκα τύπους οικοσυστημάτων που είναι μοναδικοί στην Κασπία Θάλασσα θα εξαφανίζονταν εντελώς. Η απειλούμενη φώκια της Κασπίας θα μπορούσε να χάσει έως και 81% του τρέχοντος οικοτόπου αναπαραγωγής της και ο οξύρρυγχος της Κασπίας θα έχανε την πρόσβαση σε κρίσιμο οικοτόπο αναπαραγωγής.
Όπως και στην καταστροφή της Αράλης, όπου ακόμη μια τεράστια λίμνη στην Κεντρική Ασία εξαφανίστηκε σχεδόν εντελώς, η τοξική σκόνη από τον εκτεθειμένο βυθό θα απελευθερωνόταν, με σοβαρούς κινδύνους για την υγεία.
Εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν να εκτοπιστούν καθώς η θάλασσα υποχωρεί ή αντιμετωπίζουν εξαιρετικά υποβαθμισμένες συνθήκες διαβίωσης. Η μόνη σύνδεση της θάλασσας με το παγκόσμιο δίκτυο ναυτιλίας είναι μέσω του δέλτα του ποταμού Βόλγα (ο οποίος εκβάλλει στην Κασπία) και στη συνέχεια μέσω ενός καναλιού προς τον ποταμό Ντον για συνδέσεις με τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μεσόγειο και άλλα ποτάμια συστήματα. Αλλά ο Βόλγας ήδη παλεύει με το μειωμένο βάθος του νερού.
Λιμάνια όπως το Ακτάου στο Καζακστάν και το Μπακού στο Αζερμπαϊτζάν χρειάζονται εκβάθυνση μόνο και μόνο για να συνεχίσουν να λειτουργούν. Ομοίως, οι εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου πρέπει να εκβαθύνουν μεγάλα κανάλια προς τις υπεράκτιες εγκαταστάσεις τους στη βόρεια Κασπία.
Ήδη το κόστος προστασίας των ανθρώπινων συμφερόντων ανέρχεται σε δισεκατομμύρια δολάρια και πρόκειται να αυξηθεί περαιτέρω. Η Κασπία βρίσκεται στο επίκεντρο του «μεσαίου διαδρόμου», της εμπορικής οδού που συνδέει την Κίνα με την Ευρώπη. Καθώς η στάθμη του νερού πέφτει, τα φορτία ναυτιλίας πρέπει να μειωθούν, το κόστος αυξάνεται και οι οικισμοί και οι υποδομές κινδυνεύουν να μείνουν ακινητοποιημένοι δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιόμετρα από τη θάλασσα.
Ένας αγώνας δρόμου ενάντια στον χρόνο
Οι χώρες γύρω από την Κασπία πρέπει να προσαρμοστούν, να μεταφέρουν λιμάνια και να εκβαθύνουν νέες ναυτιλιακές οδούς. Αλλά αυτά τα μέτρα κινδυνεύουν να έρθουν σε σύγκρουση με τους στόχους διατήρησης.
Για παράδειγμα, υπάρχουν σχέδια για την εκβάθυνση ενός μεγάλου νέου ναυτιλιακού καναλιού κατά μήκος της «σέλας των Ουραλίων» της βόρειας Κασπίας. Αλλά αυτή είναι μια σημαντική περιοχή για την αναπαραγωγή, τη μετανάστευση και τη διατροφή της φώκιας και θα είναι μια ζωτική περιοχή για την προσαρμογή των οικοσυστημάτων καθώς η θάλασσα υποχωρεί.
Δεδομένου ότι ο ρυθμός αλλαγής είναι τόσο γρήγορος, οι παραδοσιακές προστατευόμενες περιοχές με σταθερά όρια κινδυνεύουν να καταστούν παρωχημένες. Αυτό που χρειάζεται είναι μια ολοκληρωμένη, μακρόπνοη προσέγγιση στον σχεδιασμό σε ολόκληρη την περιοχή.
Εάν οι περιοχές που τα οικοσυστήματα θα πρέπει να προσαρμοστούν στην κλιματική αλλαγή χαρτογραφηθούν και προστατευτούν τώρα, οι σχεδιαστές και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα είναι σε καλύτερη θέση να διασφαλίσουν ότι τα μελλοντικά έργα υποδομής θα αποφύγουν ή θα ελαχιστοποιήσουν περαιτέρω ζημιές.
Για να το κάνουν αυτό, οι χώρες της Κασπίας θα πρέπει να επενδύσουν στην παρακολούθηση της βιοποικιλότητας και στην εμπειρογνωμοσύνη σχεδιασμού, συντονίζοντας παράλληλα τις δράσεις σε πέντε διαφορετικές χώρες με διαφορετικές προτεραιότητες.
Οι χώρες της Κασπίας αναγνωρίζουν ήδη τους υπαρξιακούς κινδύνους και έχουν αρχίσει να συνάπτουν διακυβερνητικές συμφωνίες για την αντιμετώπιση της κρίσης. Αλλά ο ρυθμός παρακμής μπορεί να ξεπεράσει τον ρυθμό της πολιτικής συνεργασίας.
Η οικολογική, κλιματική και γεωπολιτική σημασία της Κασπίας Θάλασσας σημαίνει ότι η μοίρα της τελικά έχει σημασία πολύ πέρα από τις υποχωρούσες ακτές της. Παρέχει μια βασική μελέτη περίπτωσης για το πώς η κλιματική αλλαγή μεταμορφώνει σημαντικά εσωτερικά υδάτινα σώματα σε όλο τον κόσμο, από τη λίμνη Τιτικάκα μέχρι τη λίμνη Τσαντ. Το ερώτημα είναι εάν οι κυβερνήσεις μπορούν να δράσουν αρκετά γρήγορα για να προστατεύσουν τόσο τους ανθρώπους όσο και τη φύση αυτής της ταχέως μεταβαλλόμενης θάλασσας.
Ο Simon Goodman είναι λέκτορας Εξελικτικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Leeds.
