Αν και η ναυτιλία βρίσκεται σήμερα θεωρητικά στην πιο «ρυθμισμένη» και ελεγχόμενη περίοδο της ιστορίας της, τα ναυτικά ατυχήματα στη θάλασσα συνεχίζουν να αυξάνονται. Η χαρτούρα πολλαπλασιάζεται, οι διαδικασίες διογκώνονται, αλλά η ναυτοσύνη — αυτό το άγραφο κομμάτι εμπειρίας που κρατά το πλοίο ασφαλές — χάνεται. Και όσο κάποιοι κοιτάζουν αλλού, οι αριθμοί δείχνουν την αλήθεια.
Το 2024 καταγράφηκαν παγκοσμίως περισσότερα από 2.300 περιστατικά στη θάλασσα που αφορούν την εμπορική ναυτιλία, μια αύξηση της τάξης του 17% σε λιγότερο από μία δεκαετία. Κι όμως, την ίδια στιγμή η ναυτιλία σημείωσε τα υψηλότερα ποσοστά συμμόρφωσης που έχουν καταγραφεί ποτέ.
Οι ώρες εκπαίδευσης γύρω από το Bridge Resource Management έχουν αυξηθεί κατά 40% από το 2015, κι όμως, τα ατυχήματα εξακολουθούν να οφείλονται κυρίως σε λάθη στη ναυσιπλοΐα που προέρχονται από ανθρώπινο παράγοντα. Σύμφωνα με τον EMSA, το 71% των ναυτικών ατυχημάτων εξακολουθεί να αποδίδεται σε «ανθρώπινο παράγοντα». Οι αριθμοί δεν βγάζουν νόημα. Πώς γίνεται να συμμορφωνόμαστε περισσότερο από ποτέ, να είμαστε καλύτερα εκπαιδευμένοι, να είμαστε περισσότερο ελεγχόμενοι από ποτέ, και παρ’ όλα αυτά να είμαστε λιγότερο ασφαλείς;
Νομίζω ότι κάτι πάει στραβά. Κάτι που κρύβεται «κάτω από το χαλί» και τεχνηέντως αποκρύπτεται από το ίδιο το σύστημα. Το σύστημα έχει ήδη αποτύχει και κανείς δεν θέλει να παραδεχθεί το λάθος του.
Η μείωση της ναυτοσύνης συμβάλει στα ναυτικά ατυχήματα
Η ναυτοσύνη, κάποτε το θεμέλιο του ναυτικού επαγγέλματος, διαβρώνεται σιωπηλά από ανθρώπους που καμία σχέση δεν έχουν με το ναυτικό επάγγελμα. Μένει πίσω από τους άχρηστους κανονισμούς και τις διαδικασίες. Η γέφυρα έχει μετατραπεί από χώρο κρίσης, εμπειρίας και ναυτοσύνης, σε ένα «γραφείο» στο οποίο οι αξιωματικοί, σαν άλλες μαριονέτες, απλά καταγράφουν τα γεγονότα, τα αναφέρουν και ασχολούνται με τη χαρτούρα. Εργαζόμενοι χωρίς ναυτοσύνη. Έτσι είναι, δυστυχώς, οι περισσότεροι πλέον σε ένα πλοίο.
Ανεβαίνεις στη γέφυρα και ρωτάς: «Τι λέει ο καιρός;». Με τον αξιωματικό να σηκώνει το κεφάλι του και να λέει: «Καλός είναι ο καιρός, καπετάνιε». Λες και ο καπετάνιος ρωτάει για τον καιρό που επικρατεί τώρα… Λες και δεν τον βλέπει αυτόν τώρα. Δεν υπάρχει καν η σκέψη ότι ο καπετάνιος ρωτάει για την πρόγνωση του καιρού και για το τι πρόκειται να αντιμετωπίσουν τις επόμενες ημέρες. Τα ναυτικά ατυχήματα είναι άμεσα συνδεμένα με τις καιρικές συνθήκες.
Και ενώ η τεχνολογία μας χάρισε ακρίβεια σε πραγματικό χρόνο, τελικά μας στέρησε την αντίληψη. Το ECDIS, οι προγνωστικοί αλγόριθμοι για τον καιρό, οι καταγραφείς δεδομένων του πλου, όλα σχεδιασμένα για την ασφάλειά μας, μας έκαναν να ξεχάσουμε πώς να διαβάζουμε τον κόσμο πέρα από την οθόνη. Βλέπεις ανθρώπους καρφωμένους στο ραντάρ και στο ECDIS, οι οποίοι σπάνια σηκώνουν το κεφάλι τους για να κοιτάξουν έξω.
Το 2023, πάνω από τα μισά περιστατικά ατυχημάτων λόγω λαθών στη ναυσιπλοΐα αφορούσαν αξιωματικούς που βασίστηκαν αποκλειστικά στα ηλεκτρονικά όργανα. Οι αυτοματισμοί και η τεχνολογία μετέτρεψαν τους ναυτικούς σε παρατηρητές, και οι λίστες ελέγχου αντικατέστησαν τη συζήτηση στη γέφυρα.
Κάποτε η ναυτοσύνη ήταν διαίσθηση, καλλιεργημένη μέσα από την εμπειρία και τη ναυτική τέχνη. Δοσμένη και μυημένη από τους ίδιους τους ανθρώπους. Σήμερα, περιμένουμε την επιβεβαίωση. Έχουμε μπερδέψει τη γνώση με τη συμμόρφωση και τους κανονισμούς. Στη θεωρία είμαστε πιο ασφαλείς με τόση χαρτούρα που έχει μπει στις ζωές μας, στην πράξη όμως είμαστε περισσότερο ευάλωτοι από ποτέ.
Οι λίστες ελέγχου δεν προκαλούν από μόνες τους ατυχήματα, και πολλές φορές βοηθούν, δεν μπορούν όμως να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη κρίση. Κατά τη ναυσιπλοΐα σε περιοχές με αυξημένη κίνηση, πολλές φορές θα χρειαστεί να παρθούν αποφάσεις μέσα σε λίγα λεπτά, ακόμη και δευτερόλεπτα. Όταν συμβεί κάτι απρόβλεπτο, κανένας εκείνη την στιγμή δεν θα ψάξει να βρει τι λένε τα βιβλία και το σύστημα ασφαλούς διαχείρισης της εταιρείας. Θα πρέπει να δράσει άμεσα και σωστά.
Όταν η κρίση και, κατ’ επέκταση, η εμπειρία αντικαθίσταται από τις διαδικασίες και τα checklists, τότε είναι μαθηματικά σίγουρο ότι αυτό θα οδηγήσει σε επικίνδυνα μονοπάτια. Τα πλοία δεν ταξιδεύουν με τα χαρτιά, αλλά με τη γνώση, τη ναυτική τέχνη, την εμπειρία και τη ναυτοσύνη. Τα χαρτιά μπορεί να είναι προϋπόθεση για να λειτουργεί και να ναυλώνεται ένα πλοίο σήμερα, δεν θα πρέπει όμως — στο βωμό του να δικαιολογηθούν κάποιες χιλιάδες θέσεις στην ξηρά — να τίθεται η ασφάλεια σε κίνδυνο.
Κάθε φόρμα που συμπληρώνουμε, κάθε επιθεώρηση που περνάμε, κάθε προσομοιωτή που ολοκληρώνουμε, δεν σημαίνει τίποτα αν δεν μπορούμε να αφουγκραστούμε την κατάσταση, να «ακούσουμε» τον άνεμο, να επεξεργαστούμε τον κάθε ήχο, να αντιληφθούμε ότι μετά την καλοκαιρία θα έρθει μοιραία και η κακοκαιρία.
Η πραγματική ναυτοσύνη δεν είναι πιστοποιητικό ούτε δείκτης απόδοσης. Είναι μια κατάσταση ετοιμότητας, ταπεινότητας και ευθύνης. Είναι αυτό που ξεχωρίζει τον πραγματικό ναυτικό από τον απλό χειριστή. Που ξεχωρίζει τον πραγματικό ναυτικό από αυτόν που νομίζει ότι είναι ναυτικός.
Όλο αυτό χάνεται όχι επειδή σταματήσαμε να νοιαζόμαστε, αλλά επειδή δώσαμε περισσότερο χώρο απ’ όσο έπρεπε στο «σύστημα».
Ή θα επαναφέρουμε τη ναυτική τέχνη και τη ναυτοσύνη στη ζωή μας, ή θα αναγκαστούμε να φύγουμε από το ναυτικό επάγγελμα. Ήρθε η ώρα να επενδύσουμε ξανά στην επιστήμη της ναυτιλίας. Να γίνουμε πραγματικοί ναυτικοί. Τα ναυτικά ατυχήματα υπήρχαν, υπάρχουν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν και στο μέλλον. Θα πρέπει όμως να μειωθούν στο ελάχιστο. Να είμαστε έτοιμοι όταν θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε μια τέτοια κατάσταση.
Και να θυμόμαστε, στο τέλος της ημέρας, ότι κανένα checklist και καμία διαδικασία δεν θα σώσει το πλοίο την κρίσιμη στιγμή. Οι άνθρωποι, όμως, θα το κάνουν.
